Archifau Richard Burton

Mae casgliadau amrywiol yn Archifau Richard Burton sy’n ffurfio adnodd cynhwysfawr ar gyfer archwilio datblygiad chwaraeon. Mae'r canllaw hwn yn rhoi trosolwg o rai o'r cofnodion sy'n ymwneud â chyfleusterau, timau a gweithgareddau, gan gynnwys: 

•    Clybiau Bechgyn a Merched Cymru
•    Undeb Athletau Prifysgol Abertawe
•    Clwb Rygbi Blaendulais 
•    Cymdeithasau lles, sefydliadau, cymdeithasau hamdden ym Maes Glo De Cymru

(Tîm Gymnasteg Coleg Prifysgol Abertawe, 1933/34 (Cyf. 1999/11)

Cap Prifysgol Abertawe, 1921-1923

Mae casgliadau archif y Brifysgol yn cynnwys deunydd sy'n ymwneud ag ystod eang o chwaraeon. Mae'r deunydd yn cynnwys:

• Cofnodion Undeb Athletau Prifysgol Abertawe (llyfrau cofnodion, cofnodion ariannol, adroddiadau, gohebiaeth a ffotograffau- Cyf. 2012/19)
• Ffotograffau o dimau chwaraeon ym mhapurau personol cyn-fyfyrwyr, fel Casgliad Ruby Graham
• Deunydd sy'n ymwneud â chystadlu rhyng-golegol (Varsity erbyn hyn)
• Papurau newydd myfyrwyr

Llyfryn gemau, 1946-1947 (Cyf. DC2/3/1)  

Sefydlwyd Clwb Rygbi (RFC) Blaendulais  ym 1897 ym maes glo de Cymru, ac mae'n glwb rygbi cyswllt Undeb Rygbi Cymru. Tîm glofa oedd y clwb yn wreiddiol, a gymerodd ei enw o chwe chwaer a merch perchennog pwll glo lleol, Evan Evans-Bevan (Blaendulais yn Saesneg yw Seven Sisters). Mae'r casgliad yn cynnwys:

• Llyfrau Cofnodion y Cyfarfodydd Cyffredinol Blynyddol a’r Pwyllgor (1955-1991)
• Llyfrau cyfrifon ariannol (1946-1968)
• Llyfrau cyfrifon bar y clwb, a oedd hefyd yn gweithredu fel clwb cymdeithasol (1961-1968)
• Llyfrynnau gemau, tocynnau, llythyrau, a phapur yn ymwneud â chanmlwyddiant a hanes y clwb

Bu llawer o fusnesau mwy o faint yn noddi timau lleol ac roedd gan rai ohonynt glybiau chwaraeon o fewn eu sefydliadau, felly yn aml gall casgliadau busnes fod yn ffynhonnell annisgwyl ar gyfer deunydd sy'n ymwneud â chwaraeon a hamdden. Mae enghreifftiau'n cynnwys:

• Dogfennau Cymdeithas Gydweithredol Llanelli sy’n cynnwys copi o ffotograffau o gyflwyniad chwaraeon lles staff ar gyfer tennis a bowls (Cyf. SWCC/MND/137/2/35/28)
• Rhestrau o renti eiddo a chomisiynau a dderbyniwyd ar gyfer Cymdeithas Gydweithredol Ynysybwl, sy'n cynnwys rhestr o'r comisiwn a dderbyniwyd mewn perthynas â Chlwb Criced Sir Forgannwg am 6 mis, a ddaeth i ben ar 3 Medi 1979 (Cyf. SWCC/MND/137/2/73/28)
• Cyfriflyfr hysbysebu a gadwyd gan Gwmni Tramffordd Gwella Abertawe gan gynnwys cyfrif ar gyfer Clwb Pêl-droed Tref Abertawe (Cyf. LAC/85/C/28). Gallwch ddarganfod mwy am y cyfriflyfr hwn ar y wefan hon a grëwyd gan fyfyrwyr MA o Brifysgol Abertawe.

Tudalen o gyfriflyfr hysbysebu Cwmni Tramffordd Gwella Abertawe, 1921 (Cyf: LAC/85/C/28)

Twrnamaint pêl-law yn Nelson, oddeutu 1900 (Cyf. SWCC/PHO/REC/1/16)

Roedd chwaraeon wedi’u trefnu yn boblogaidd iawn ym Maes Glo De Cymru, gan amrywio o focsio, i bêl-law, i redeg.

Cynhyrchodd De Cymru nifer o bencampwyr bocsio, gan gynnwys Freddie Welsh o Bontypridd, a ddaeth yn Bencampwr Pwysau Ysgafn y Byd ym 1914, a Jimmy Wilde o Dylorstown, a ddaeth yn Bencampwr Pwysau Pryf y Byd ym 1916. Erbyn y 1890au, roedd rygbi’n un o'r chwaraeon mwyaf poblogaidd yn y Maes Glo, gyda llawer o glybiau rygbi’n cael eu sefydlu. Roedd nifer o chwaraewyr rhyngwladol Cymru yn lowyr.

Wrth i bobl o ogledd Cymru ac o Loegr fudo i faes glo De Cymru, daeth pêl-droed yn fwy poblogaidd yn y cymoedd. Erbyn y 1920au roedd miloedd yn teithio ar y trên bob wythnos i wylio Dinas Caerdydd, Tref Abertawe a Thref Casnewydd yn chwarae yn y Gynghrair Bêl-droed.

Cyfleusterau chwaraeon

Mae cofnodion llawer o'r cymdeithasau lles, sefydliadau, cymdeithasau hamdden a sefydliadau eraill yn adnodd cynhwysfawr ar gyfer archwilio datblygiad cyfleusterau chwaraeon.  Mae'r rhain yn cynnwys:

• Sefydliad Lles Cymdeithasol y Maes Glo (CISWO): Papurau gweinyddol gan gynnwys cyfriflyfrau sy'n rhoi manylion am gymorth grant gan CISWO i Gymdeithasau Lles er mwyn cynnal, ymhlith strwythurau eraill, pafiliynau bowlio a thennis, oddeutu 1952-2007 (Cyf. 2007/8)
• Clybiau i Bobl Ifanc Cymru [Pentref Bechgyn Sain Tathan a’r Mudiad Clybiau Bechgyn yng Nghymru]: Adroddiadau blynyddol, cylchgronau a ffotograffau, 1928-2008 (Cyf. 2011/2) 
• Cymdeithas Hamdden Ynysybwl : Llyfrau cofnodion, rheolau, cyfrifon a phapurau ariannol eraill, mapiau a chynlluniau safle, 1922-1965 (Cyf. SWCC/MNA/PP/81)
• Dr JD Jenkins (Swyddog Meddygol Iechyd, Cyngor Dosbarth Trefol y Rhondda): Gohebiaeth a thaflenni ynghylch pwll nofio yng Nghwmparc, 1933 (Cyf. SWCC/MNA/PP/55/2)

Ffoaduriaid o Wlad y Basg

Aelodau o Glwb Pêl-droed Amatur Bechgyn Gwlad y Basg, Caerllion, 1939 (Cyf. SWCC/PHO/SCW/31) a thocyn gêm ar gyfer gêm yn erbyn Clwb Bechgyn Pontypridd, 1938 (Cyf. SC/681/1)

Roedd gan Faes Glo De Cymru rôl bwysig yn Rhyfel Cartref Sbaen. Gwirfoddolodd glowyr ar gyfer y Brigadau Rhyngwladol, arhosodd plant a wnaeth ffoi o Wlad y Basg yng Nghymru, a chodwyd arian gan gymunedau at achos y weriniaeth. Er mwyn helpu i godi arian, chwaraeodd y 'Basque Boys' gemau pêl-droed yn erbyn timau lleol eraill.

Yn ogystal â chofnodion mewn papurau newydd a chylchgronau cwmnïau, mae cyfeiriadau at chwaraeon i'w gweld mewn mathau eraill o lenyddiaeth:

• Casgliad J.D. Williams (golygydd rheoli'r Cambria Daily Leader a’r Herald of Wales): toriadau papur newydd ar amrywiaeth o bynciau megis Abertawe a'r cylch, achosion llys, capeli lleol, darnau llenyddol, gwleidyddiaeth, yr Eisteddfod, chwaraeon ac ati, 1898 (Cyf. LAC/124/3)
• ''The Football Leader’: argraffiad chwaraeon y 'Cambrian Daily Leader', 9 Rhagfyr 1906 (Cyf. LAC/102/4)
• 'So Long Hector Bebb': nofel gan Ron Berry sy’n archwilio bywyd bocsiwr. Mae gan yr Archifau nifer o destunau llawysgrif a theipysgrif o'r gwaith hwn, a gyhoeddwyd gyntaf gan Macmillan and Co. ym 1970. (Cyf. WWE/1/1/3)