Mae cofnodion yn yr Archi
fau'n gallu bod yn adnodd defnyddiol ar gyfer cynrychioli pobl ag anableddau, afiechyd a chyflyrau iechyd meddwl. Maent yn gallu rhoi mewnwelediad i hanesion cudd, defnydd iaith, a sut mae pethau wedi newid (neu beidio).
Mae'r canllaw hwn yn cynnwys enghreifftiau o:
Gwnaeth ymchwilwyr ar gyfer y Prosiect Anabledd a'r Gymdeithas Ddiwydiannol archwilio Casgliad Maes Glo De Cymru fel rhan o'r prosiect cydweithredol, a archwiliodd anafiadau a chlefydau diwydiannol yn y tri maes glo ym Mhrydain rhwng 1780 a 1948.
Cartref Gorffwys y Glowyr Porthcawl: llun o'r fetron a phedwar claf (Cyf.SWCC/PHO/NUM/6/7)
Llun o aelodau tîm achub sy'n gwisgo eu cyfarpar anadlu ac yn dangos eu hoffer gwaith (Cyf. SWCC/PHO/COL/101)
Mae lluniau o dimau achub pyllau glo yng Nghasgliad Maes Glo De Cymru (Cyf. SWCC/PHO/COL) yn dangos datblygiadau yn y cyfarpar diogelwch arbenigol a ddefnyddiwyd gan dimau achub pyllau glo, megis y cyfarpar anadlu, cludwelyau, helmedau ac ambiwlansys.Yn aml, cynhelid cystadlaethau rhwng timau achub mewn gwyliau a ffeiriau lleol.
Digwyddodd trychinebau sylweddol ym Maes Glo De Cymru, yn arwain at anafiadau difrifol a marwol. Mae cofnodion yn y casgliad yn manylu ar ymholiadau swyddogol;adroddiadau meddygol; hawliadau am iawndal;papurau personol sy'n dangos yr effaith ar deuluoedd a chymunedau; a cherddi coffa.
Cerdd ‘Calon Drom’ am y ffrwydrad yng Nglofa Universal , Senghenydd. tua'r flwyddyn 1913 (Cyf. SC/388)
Defnyddiodd Raissa Page, ffotograffydd a ddysgodd ei hun, luniau dogfen i ddal bywydau grwpiau wedi'u hymyleiddio ar adegau newid cymdeithasol yn ystod yr ugeinfed ganrif. Roedd hi'n un o aelodau sefydlu FORMAT Photographic Agency, sef asiantaeth arloesol menywod yn unig yn y 1980au. Yn bennaf, mae'r casgliad yn cynnwys printiau ffotograffig, negatifau a thryloywluniau a grëwyd rhwng 1977 a 1993.
Mae'r casgliad (Cyf. DC3) yn adnodd sylweddol ar gyfer hanes anabledd, meddygaeth, gwaith cymdeithasol, iechyd meddwl a heneiddio. Mae lluniau Raissa Page yn cyfleu anabledd mewn gwahanol ffyrdd, gan gynnwys:
Gallwch ddysgu rhagor am y llun hwn yma drwy ymateb yr Athro David Turner, Adran Hanes, Prifysgol Abertawe.
“Early morning, an ‘aimless walk’ in the grounds of the hospital....” Llun gan Raissa Page. Diogelwyd gan hawlfraint (Cyf. DC3/30/1/213)
Mae Casgliad y Theatr Gludadwy (Cyf. LAC/106/E) yn cynnwys sawl poster sidan sy'n datgelu materion a oedd yn gyffredin yng nghymunedau'r meysydd glo.Mae'r poster hwn, gan Ebley's Olympic Theatre, yn amlygu'r rôl bwysig yr oedd nyrsys ardal yn ei chwarae ym maes glo De Cymru cyn dyddiau'r GIG (Cyf.LAC/106/E/22).
Poster sidan gan Ebley's Olympic Theatre ar gyfer perfformiad yn Aberpennar ar 21 Ebrill 1892, er budd nyrsys ardal (Cyf. LAC/106/E/22)
Mae anabledd yn ymddangos mewn ffyrdd gwahanol yn llenyddiaeth y meysydd glo. Mae enghreifftiau o'n casliadau'n cynnwys -
Golygfa o Gartref Gorffwys y Glowyr Porthcawl, 1920 (Cyf. SWCC/PHO/NUM/6/6)
Gallai glowyr a oedd yn adfer o ddamweiniau a salwch gael rhywle i wella mewn cartrefi 'Gorffwys' ym Mhorthcawl ac yn Nhalygarn, ac mewn mannau eraill.Byddent yn cael mynediad â thocynnau gan sefydliad a oedd yn tanysgrifio, megis undeb llafur, cymdeithas les, neu Gymdeithas Gydweithredol. Gallai ymgeiswyr ofyn am docynnau i'w hunain neu eu dibynyddion (ond nid plant), er nad oeddent yn sicr o gael mynediad. Roedd y meini prawf derbyn yn seiliedig ar wella a gorffwys; ni fyddai pobl a chanddynt salwch difrifol neu glefydau heintus yn cael mynediad. Fel arfer, byddai preswylwyr yn aros am wythnos neu ddwy, ac roedd rhaid glynu wrth reolau llym o ran eu harferion beunyddiol a'u hymddygiad.
Cyfansoddiad a rheolau ar gyfer 'The Rest', Porthcawl, 1898 (Cyf. SWCC/MNA/COP/7/69)
Yn aml, cafodd glowyr anabl neu lowyr wedi'u hanafu gymorth gwirfoddol neu wladol, neu gyfuniad o'r ddau. Mae Casgliad Maes Glo De Cymru'n cynnwys cofnodion o gymdeithasau lles, cymdeithasau cyfeillgar, cynlluniau meddygol glowyr a chronfeydd eraill ar gyfer salwch (Cyf. SWCC/MNA/I a SWCC/MNB/I). Roedd y rhain yn dibynnu'n bennaf ar roddion gan y gymuned ac arian tanysgrifio. Gellid talu arian cymorth i aelodau a'u teuluoedd, ac roedd rhai cynlluniau'n darparu nwyddau a gwasanaethau meddygol, e.e. breichiau a choesau artiffisial.
Rheolau Cronfa'r Breichiau a'r Coesau Artiffisial, Ardal Maesteg, Ffederasiwn Glowyr De Cymru, 1928 (Cyf. SWCC/MNA/NUM/3/8/7)
Mae cofnodion yng Nghasgliad Maes Glo De Cymru'n rhoi syniad ynghylch sut gwnaeth deddfwriaeth ar gyfer iawndal am anafiadau diwydiannol (e.e.Deddf Digolledu Gweithwyr 1897) helpu i ddarparu cymorth ariannol i weithwyr anabl y pyllau glo.
Baner glowyr 'Help in time of need': Llyfrgell Glowyr De Cymru
