Archifau Richard Burton: Hanes Busnes

Y math mwyaf cyffredin o gofnod staff i oroesi yn archifau cwmni yw llyfrau cyflog sy'n cofnodi rhestrau o gyflogeion a'u cyfraddau cyflog, ond a allai hefyd gynnwys manylion eraill fel manylion cynhyrchu ac allbwn cyflogeion.

Gellir defnyddio cofnodion staff megis llyfrau rheolau, contractau cyflogaeth neu ffeiliau personél i gael gwybod am unigolion. Gallant hefyd fod yn ddefnyddiol o ran ymchwilio i amodau gwaith ac agwedd cwmni at ei staff, yn enwedig yn ystod anawsterau economaidd neu anghydfodau masnach.

Ysgrifennwyd y llythyr hwn gan fachgen rholio oer yng Ngweithfeydd Tunplat yr Hen Gastell ym 1899, ac ynddo mae’n ymddiheuro am adael y gwaith ac mae’n annog bechgyn eraill i fynd ar streic hefyd. Ochr yn ochr â chofnodion cyflog a chytundeb i ddychwelyd i'r gwaith, mae'n rhoi cipolwg diddorol ar bobl ifanc yn y gwaith a'r ffordd yr oedd y cwmni'n ymdrin ag anghydfodau.

Datganiad gan Amos James, 9 Medi 1899 (Cyf. LAC//87/D/8)

Siop gydweithredol gyda phoster Clwb Siocled, gan Gymdeithas Gydweithredol Doc Penfro (Cyf. SWCC/MND/137/2/48/14)

Mae gan y mudiad cydweithredol yng Nghymru hanes hir a nodedig. Yn dilyn ôl traed Cymdeithas Arloeswyr Ecwitïol Rochdale, a ystyrir yn gyffredinol fel y fenter gydweithredol lwyddiannus gyntaf, bu presenoldeb cydweithredol cyson yn ne Cymru o'r 1860au. Am dros ganrif roedd wedi'i wreiddio'n ddwfn mewn diwylliant lleol, ac roedd yn ffenomenon economaidd a chymdeithasol fawr.

Rydym yn cadw cofnodion cymdeithasau cydweithredol a oedd wedi'u lleoli yn ardaloedd glofaol rhanbarth de Cymru o'r Co-operative Union Limited. Mae hyn yn cynnwys llyfrau cofnodion, cofnodion ariannol a chofnodion gweinyddol. Yn ogystal â hyn, mae'r archif hefyd yn cynnwys cyfnodolion, bwletinau a deunydd printiedig arall a gyhoeddwyd gan y Co-operative Wholesale Society Limited a'r Co-operative Union Limited, a oedd ar gyfer y mudiad cydweithredol yn ei gyfanrwydd. Mae'r casgliad hefyd yn cynnwys deunydd y Gymdeithas Gydweithredol i Fenywod.

Mae cynnwys a dyddiadau'r deunydd yn y casgliadau cymdeithas leol unigol yn amrywio ond enghraifft dda yw Cymdeithas Gydweithredol Ton (Cyf SWCC/MNA/COP/7) lle gellir dod o hyd i'r mathau canlynol o ddeunydd:

• Llyfrau cofnodion cyffredinol a phwyllgorau, 1884-1927
• Cofnodion y Pwyllgor Addysg, 1914-1922
• Cofnodion ariannol amrywiol, megis mantolenni cangen a rhestrau archebion ar gyfer adran y cigydd, 1917-1968
• Gohebiaeth amrywiol, gan gynnwys cofnodion staff 1927-1928 a nodiadau Cwrs Astudio Adran Addysg yr Undeb Cydweithredol, c1945-1955

Darganfyddwch fwy am hanes cymdeithasau cydweithredol a'r deunydd sydd yn yr Archifau yn yr adran am Gymdeithasau Cydweithredol ar safle Deunyddiau Gwe y Meysydd Glo, yn ogystal â safle Wordpress a grëwyd gan fyfyrwyr M.A. Hanes Prifysgol Abertawe fel rhan o'u modiwl Cyfathrebu Hanes.

Catalogues: Co-operative Societies in South Wales (Ref. SWCC/MNA/COP; SWCC/MNC/COP and SWCC/MNC/137)

Catalogue: Co-operative Union, Western Section

Cofnodion  Felinisha Chemical Company Limited, 1770-1935 (Cyf. LAC/35)

Ym 1837 prynwyd safle hen felin Felinfach Isha ym Mhontarddulais gan Lewis Weston Dillwyn o Neuadd Sgeti a sefydlwyd gwaith cemegol ar y safle. Roedd y Felinisha Chemical Company Limited yn cynnal y gwaith. Ym 1893 gwerthwyd y safle a daeth yn eiddo ar y cyd i Gwmnïau Tunplat Teilo a Clayton. Yn ddiweddarach, enwyd y cwmni’n Gwmni Cemegol Pontarddulais ac ym 1935 diddymwyd y cwmni’n wirfoddol a daeth yn rhan o Gwmnïau Tunplat Teilo a Clayton. Ym 1939 prynodd y Llanelly Associated Tinplate Companies Limited y gwaith a ni weithredodd bellach fel cwmni ar wahân.

Mae'r casgliad yn cynnwys gweithredoedd eiddo, papurau sy'n ymwneud ag eiddo'r cwmni a phapurau sy'n ymwneud â'r achos cyfreithiol a fu rhyngddynt â Chwmni Glofeydd Graigola Merthyr.

Cofnodion Gwaith Cemegol Pontardawe, 1809-1969 (Cyf. LAC/93)

Sefydlwyd Gwaith Cemegol Pontardawe yn yr Alltwen oddeutu 1849 gan Jacob Lewis, brethynnwr o Abertawe. Roedd y gwaith yn gwerthu fitriol neu asid sylffwrig i'r diwydiant tunplat lleol a oedd yn ei ddefnyddio yn y broses piclo. Roedd Gwaith Cemegol Pontardawe wedi dirywio'n ddifrifol erbyn y 1940au a chafodd ei gau yn y pendraw yn y 1970au.

Mae'r casgliad yn cynnwys gweithredoedd sy'n ymwneud â safle'r gwaith ac eiddo arall sy'n perthyn i’r teulu Lewis, cemegwyr gweithgynhyrchu yn y gwaith, gan gynnwys gweithredoedd eiddo ar gyfer Pontardawe, Brynheulog a Stryd Iago.

Cofnodion Purfa Olew Llandarcy, 1919-1958 (Cyf. LAC/66

Sefydlwyd y burfa olew yn Llandarcy ger Sgiwen gan yr Anglo-Persian Oil Company Limited ym 1921, ac fe’i hagorwyd ym 1922. Fe'i hadeiladwyd er mwyn trin olew crai mwynol a fewnforiwyd, a hon oedd y burfa olew fasnachol fawr gyntaf i gael ei sefydlu ym Mhrydain. Adeiladwyd Llandarcy fel pentref model i gartrefu nifer o weithwyr y burfa.

Cwmni dosbarthu'r Anglo-Persian Oil Company Limited oedd y British Petroleum Company Limited. Mae'r casgliad yn cynnwys cofnodion adran gyllid y Purfeydd Olew Cenedlaethol gan gynnwys cyfnodolion cyfrifon, manylion rhentu’r ystadau, a phapurau ariannol eraill.

Cofnodion eraill

• Copi o lyfr nodiadau a ysgrifennwyd gan Hiley William Dever Addington, peiriannydd mecanyddol, pan oedd yn gweithio i'r Cwmni Olew Eingl-Iranaidd, Llandarcy, 1950. (Cyf. 2005/8)

Tudalen o Lyfr Cofnodion Cyfarfod y Cyfarwyddwyr, 1890-1897 (Cyf. LAC/45/A20)

Sbotolau ar lyfrau cofnodion

‘An industrial soap-opera full of the trauma and tribulations of a once mighty force in global copper trading’

Dyma sut ddisgrifiodd Dr Tehmina Goskar lyfr cofnodion cyfarwyddwyr Pascoe Grenfell and Sons, mwyndoddwyr copr, yn ystod y prosiect ‘Global and Local Worlds of Welsh Copper’ a ariannwyd gan y  Cyngor Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol (ESRC). Gwnaeth y prosiect ddefnydd o archifau busnes y cwmnïau copr mawr, a gedwir yma ac yn Archifau Gorllewin Morgannwg. Defnyddiwyd y cofnodion fel sail tystiolaeth i animeiddiad cyfrifiadurol 3D unigryw a gynhyrchwyd o Waith Copr Vivian and Sons yr Hafod, yn ogystal ag arddangosfa fawr am gyfraniad Cymru at fasnach gopr y byd, a hefyd ar gyfer adnoddau dysgu digidol. Nodwyd hefyd yn ystod y prosiect y byddai’n bosibl defnyddio’r archifau hyn i ddatgloi themâu ehangach yn seiliedig ar y diwydiant copr, megis y defnydd o’r nwyddau, y galw amdanynt a’r rhwydweithiau cenedlaethol a rhyngwladol.

Mae llyfrau cofnodion y cwmnïau’n manylu ar benderfyniadau lefel uchel, ac maent yn adlewyrchu digwyddiadau lleol a chenedlaethol, yn ogystal â dangos mecanweithiau mewnol y cwmni. Mae'r llyfr cofnodion hwn yn cynnwys nodiadau o gyfarfodydd bwrdd wrth i'r cwmni wynebu cyfnodau anodd, ac ym 1982 diddymwyd y cwmni yn wirfoddol.

Rheilffordd Abertawe a'r Mwmbwls oedd y gwasanaeth rheilffordd i deithwyr cyntaf yn y byd pan y'i sefydlwyd ym 1807.

Mae casgliadau Rheilffordd y Mwmbwls yn adnodd cynhwysfawr am fysus, rheilffyrdd a thramffyrdd de Cymru, yn bennaf ar gyfer ardal Abertawe a'r cyffiniau.

Maent yn cynnwys cofnodion gan yr holl gwmnïau a oedd yn gysylltiedig â Rheilffordd y Mwmbwls-

• Cwmni Trafnidiaeth De Cymru
• Swansea and Mumbles Railways Limited
• Cwmni Rheilffordd a Phier y Mwmbwls
• Cwmni Gwelliannau a Thramffyrdd Abertawe.

Mae'r casgliadau'n cynnwys nifer sylweddol o eitemau sy'n ymwneud â hanes Pier y Mwmbwls. Mae gweithredoedd eiddo, gohebiaeth a phapurau eraill yn manylu ar ddatblygiad y Pier a’r gweithgareddau cysylltiedig.

Cerdyn post y 'Mumbles Express' o Gasgliad Wishart (LAC/125/34-5)

Llun o ffan Waddle (Trwy garedigrwydd Gwasanaeth Archifau Sir Gaerfyrddin)

Cofnodion Cwmni Peirianneg Waddle, 1884-1964 (Cyf. LAC/119)

Roedd y cwmni hwn (a elwid hefyd yn Waddle Patent Fan and Engineering Company Limited) wedi'i leoli yn Llanelli ac roedd yn cynhyrchu ffaniau ar gyfer pyllau glo. Mae'r casgliad yn cynnwys dyluniadau technegol o ffaniau, peiriannau, platiau gwely peiriant ac ati.

Cofnodion Millbrook Engineering Company Limited, 1734-1966 (Cyf. LAC/76)

Sefydlwyd Gwaith Peirianneg Millbrook yng Nglandŵr ym 1825. Roedd y cwmni'n cynhyrchu offer a chyfarpar ar gyfer y diwydiannau copr a thunplat. Daeth y gwaith yn arbennig o adnabyddus am  Beiriant Piclo Millbrook a ddefnyddiwyd mewn llawer o waith tunplat yn lleol a thramor. Y cwmni a oedd yn cynnal y gwaith pan gafodd ei sefydlu oedd Cwmni Haearn Millbrook. Cafodd Cwmni Peirianneg Millbrook ei gofrestru ym 1901.

Mae'r casgliad yn cynnwys gweithredoedd eiddo a deunydd sy'n ymwneud â hanes y cwmni, papurau ariannol, manylebau a phrosesau gwaith a gohebiaeth y cwmni.

• Archifau awdurdodau lleol, megis Archifau Gorllewin Morgannwg ac Archifau Morgannwg
• Hyb Archifau
• Mae gan yr Archifau Cenedlaethol ganllawiau ar y cofnodion busnes a gedwir yno ac mewn gwasanaethau archifau eraill
• Mae gan y  Llyfrgell Brydeinig ganllaw ar hanesion llafar busnes a chyllid
• Cyngor Archifau Busnes
• Canllaw Grace

• Ceir casgliad o ddeunydd printiedig sy'n ymwneud â'r mudiad cydweithredol yn Llyfrgell Glowyr De Cymru
• Adnoddau ar gyfer data ac ystadegau gan dîm Llyfrgell yr Ysgol Reolaeth